Konyaaltı Bölgesi’nin batısından gelen Doyran ve Çandır Çayları ile kuzeyden gelen Karaman Çayı’nın birleşmesinden oluşan Boğaçay 800 km2 ’den fazla bir alanın sularını toplayarak Konyaaltı’nın batısından denize dökülmektedir.
Boğaçayı, Handan Dayı, Hakan Yaman
Bu çalışmada Antalya Konyaaltı ilçesinde bulunan ve kentin önemli su kaynağı olan “Boğaçay” konu edilmektedir. Projenin bütününde Antalya için önem taşıyan Boğaçay’ın rant için kurban edilişine ve yaşanan dönüşümün kent ve doğa üzerindeki etkilerine odaklanılmıştır. Projede Boğaçay bir özne gibi düşünülmüş, tüm konu Boğaçay’ın görselleştirilmesi üzerinden yürütülmüştür.
Projenin bir diğer önemi İstanbul’da yapılması planlanan benzer ama çok daha büyük ölçekli Kanal Projesi’nin minör bir ön izlemesi gibi de düşünülebilir.
Toros Dağları’ndan doğan Boğaçayı’nın uzunluğu yaklaşık 70 kilometredir. Nehir, Antalya kent merkezinin batısından geçerek Akdeniz'e dökülür. Nehir boyunca birçok kıyı şeridi ve taşkın alanı bulunmaktadır.
Boğaçayı, tarih boyunca Antalya'nın su ihtiyacını karşılayan önemli bir kaynak olmuştur. Antik çağlardan beri, nehir çevresine birçok kent kurulmuştur. Nehir, tarımın yanı sıra ticaret ve ulaşım için de önemli bir rol oynamıştır. Antalya'nın tarihinde Boğaçayı'nın stratejik önemi büyüktür. (1)
Boğaçayı, kuzeyden akan Karaman ve batıdan akan Çandır Çaylarının denize yakın bir bölgede birbirine kavuşmasıyla oluşur. Genellikle kuru bir çaydır. Kış ve erken ilkbahar döneminde karların erimesi ve bölgenin aldığı yoğun yağış neticesinde suyu taşır ve denize drene eder. Havzası 830 km2’dir. (2)
Dönemin iktidarı tarafından “Kanal İstanbul”un ardından “İkinci Çılgın Proje” olarak duyurulan Boğaçay Projesi, ilk defa ‘çevresel korumaya yönelik’ bir proje olacağı iddiasıyla 2009 yılında kamuoyuna duyurulmuş, ancak o dönem yükselen itirazlar nedeniyle hayata geçirilememiştir.
Dönemin Belediye Başkanı Menderes Türel’in 2014 yılında ikinci defa seçilmesiyle birlikte proje yeniden gündeme gelmiş, 1 Temmuz 2016 tarihinde bir değişiklik, beş ay sonra da ikinci değişiklik yapılmıştır. İlk projede bir yat limanı yer alırken Meslek Odalarının itirazları ve projenin çevresel anlamda zarar vereceğinin belgeleriyle sunulması sonucunda ikinci projede iç limanın kaldırılmasına karar verilmiş, dereye deniz suyu alımından vazgeçildiği duyurulmuştur (3)
2017 yılında uygulamaya konan projenin ilk etabı 2019 yılında faaliyete geçirilmiştir. (4)
Antalya Kent Konseyi’nin açıkladığı raporda, şehir sınırlarında, kırsala ve tarım alanlarına yakın oluşturulacak cazibe merkezlerinin zamanla ormanları, tarım alanlarını ve köyleri yutacağı ve bunun birçok örneğinin Antalya daha önce yaşandığı aktarılmıştır. Kent Konseyi yapılan bu projenin taşkınları önleyemeyeceğini ve kamu yararına uygun olmadığını belirtmiştir. (5)
-
https://tr.wikipedia.org/wiki/Bo%C4%9Fa%C3%A7ay%C4%B1
-
TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası Boğaçay Projesi Değerlendirme Raporu, Ankara: Jeoloji Mühendisleri Odası Yayınları, 2018
(3) www.haberartiturk.com 1 Aralık 2016). (3) https://youtu.be/d-t-pZKVU7w).
(4) https://youtu.be/d-t-pZKVU7w) ( TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası Boğaçay Projesi Değerlendirme Raporu)
(5) Kent Konseyi Raporu,2018
Boğaçay’ın denizden itibaren 750 metrelik kısmı için uygulanacak etapta dere tabanı -1,5 m de kazılarak deniz suyu kara içine sokuluyor. Sivil toplum kuruluşları ve Odalar denizin 750 m. içeri alınmasının ileride birçok sorun çıkaracağını aktarmaktadır. Dere çevresinde planlanan konut ve ticari alanların rantını daha da yükseltmek için yapılan bu projenin yanlış olduğu belirtilmektedir.
Boğaçayı’nın denizle buluştuğu yerde oluşturulan beton havuz nedeniyle yaz mevsimlerinde su akışı azalmakta, yok olmaktadır.
5 Ekim 2018 tarihli görüntü ile, 19 Ağustos 2019 tarihli görüntü karşılaştırıldığında çay ağzında kıyı çizgisinde 318 günde 9748 m2’lik yüzeysel gerileme saptanmıştır. Daha sonraki ölçümlerde gerileme azalmış olsa da varlığını sürdürmektedir. Bu gerileme Boğaçayı’nın yeterince sediment taşımamasından ve iklimsel özellikten kaynaklandığını düşündürmektedir.
2018-2019 yıllarında 1. Havuzun inşası sırasında Boğaçay tarafından taşınan sedimentin deniz kıyısına ulaşmadan havuzda çöktüğü düşünmek mümkündür. Havuz tabanında oluşan ince taneli mil aşırı sucul bir floranın türemesine ve büyümesine yol açmıştır. Havuzun dolup deniz ağzındaki koda ulaşmakla birlikte sedimentin denize ulaşması mümkün olmaktadır. Bu sediment Konyaaltı plajının genişliği için hayatidir. 1970 yılında Antalya Liman mendireğinin inşasından sonra Konyaaltını besleyen Boğaçay’dan kış ve ilkbahar aylarında sediment yüklü nehir akıntısı olmuştur. Bu kaynağın suni bir havuz ve menfezlerle kesilmesi nedeniyle Konyaaltı plajının daralması kaçınılmazdır. (DİPOVA N. Boğaçay (Antalya) Sediment Taşınımı ve Konyaaltı Kıyı Çizgisi İlişkisinin Görüntü İşleme Teknikleriyle İncelenmesi. IJEDT. Haziran 2020;2(1):10-23.)
Sediment'in birikmesi ileride daha büyük taşkın riskleri doğuruyor. Sedimenti toplamak için derenin yukarı kısımlarına yapılacak toplama barajları da sorunu çözemeyecektir.
Boğaçayı’nın taşmasını önleyen beton setler aşırı yağışlarda sellere engel olamıyor. Projenin uygulanmasının ardından taşkınlarla gelen malzeme 750 m uzunluğundaki kanalın arkasında birikmektedir. Aşırı yağışlarda Boğaçayı’nın yatağına sığmayarak taşması ve çevredeki bina, yol ve tarım alanlarına zarar vermektedir.
İklim değişikliklerine bağlı olarak özellikle yaz aylarında sular çekiliyor. Antalya’nın içme suyu ihtiyacının önemli bir kısmı bu yöreden karşılanmaktadır. Boğaçay havzasında, Termesson, Gürkayake ve Yemişpınarı, Duraliler su kaynakları arasında yer almaktadır. Bu kaynaklar toplam 3,62 m3/s’lik debiyle şehre yılda yaklaşık 114 milyon m3 su vermektedir. (ARSLAN O, ÖNDER HH, ÖZDEMİR G. Antalya ili içme ve kullanma suyu ihtiyacı ve bazı öneriler. Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Fen Bilimleri Dergisi. Nisan 2013;29(2):159-169.)
Irmaktan gelen rusubatın (kum ve çakılın) denizle birleşme yerine akıntının getireceği kirliliği önlemek için bariyerler yapılıyor.
Yüzeydeki plastikleri ve diğer atıkları toplamak için yapılan bu bariyerler kimyasal kirliliği önleyememektedir. Boğaçayı ve kollarının yukarı bölgelerindeki yoğun inşaat faaliyetlerden doğan atıklar kirlilik sorunun artmasına neden olmaktadır.
Antalya’nın birçok yerinde olduğu gibi bölgenin bitki örtüsüne uygun olmayan palmiye ağaçları Boğaçay’ın yeni peyzaj düzenlemesinde de kullanılmaktadır.
Akdeniz ikliminde palmiyelerden ziyade orman ağaçları, orman altı çalılıkları (maki) ve otlar doğal bitki dokusunu oluşturmaktadır. Dünya’daki en zengin bitki örtülerinden birine sahip olan Antalya’da 578 endemik bitki türü bulunmaktadır.
(Çınar A. Antalya'nın Kentsel Ekolojisi ( Boğaçayı. Havzası Örneği). Dokuz Eylül Üniversitesi, Eğitim. Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.2011.)
Yaz aylarında artan sucul bitkilerden kaynaklanan çamurlaşma eko sistemi bozuyor. Artan ısı ve suyun durgunlaşması ile havuzdaki sucul bitkiler artmaktadır. Bitki artıkları ve oluşan yosunlar suni havuzun ekolojisine de zarar vermektedir.
Boğaçayı Rekreasyon Alanının tamamlanmayan bölümünde doğal yaşam devam ediyor. Bu alan 1. Proje Havuzu ile Boğaçayı yatağı arasında bulunan menfezin kuzeyindedir. Havuzun yapılması o bölgede bulunan doğal hayatı sonlandırmıştır.
Coşkun, G. ve Per, E. (2023). Antalya Kuşlarının Önemli Yaşam Alanları, Gazi Üniversitesi, Fen Fakültesi Yayınları, Ankara.
Caretta adlı tekne suların azaldığı mayıs ve ekim ayları arasında temizlik yapıyor. Bu aylarda çoğalan sucul bitkiler ziyaretçilerden kaynaklanan yüzeysel çöplerle birlikte kirliliğe bağlı koku ve sinek gibi sorunlara sebep olmaktadır.
Boğaçayı’nın denizle buluştuğu yerde oluşturulan havuzun dibinde özellikle suların azalmasıyla birlikte miller birikiyor, sucul bitkiler ve sinekler ürüyor. Daha önce burası kış ve bahar aylarında Boğaçay havzasından gelen suyun denize drenajını sağlayan kuru bir çaydı.
Konyaaltı sahilini besleyen kum ve çakıl erozyonu önemli bir tehdit oluşturuyor. Küresel ısınma, su kıtlığı ve yağmurların azalması nedeniyle Boğaçayı’nın kış ve bahar aylarındaki akışı eskisi kadar güçlü olmamaktadır. Çayın getirdiği kumlardan yoksun kalan plajlar denizin dalga hareketleri ile erozyona uğramaktadır.
Boğaçayı üzerine denize otuz metre mesafede yapılan iki köprü çayın denize kavuştuğu yeri daraltıyor. Bu köprüler kıymetli arazileri yok ederken sahil şeridi daraltmaktadır. Bazı yıllarda Boğaçayı havzasından gelen güçlü kış-bahar sellerine dayanamayan ilk köprü zarar görmüş, güçlendirmek için bitişiğine ikinci bir köprü inşa edilmiştir. Bu köprülerin de yetersiz kalması üzerine 750 m kuzeye 3. Köprü yapılmıştır. Boğaçayı üzerinde beş köprü bulunmaktadır.
Boğaçayı’nın 1. Etap havuzunun içindeki suyun denize boşalmaması ve deniz suyunun havuza karışmaması için suni setler yapılıyor. 2016 tarihinde JMO Antalya Şube Başkanı Ali Keleş, Boğaçayı projesinin uygulanması halinde yeraltı sularının tuzlanacağını belirtmiştir. Boğaçayı’nın deniz kenarından itibaren metrelerce kazılarak, bir havuzun oluşturulması ve buraya deniz suyunun salınması çevresel bir felakete neden olacaktır. Bölgedeki su kuyularının tuzlanmasına, tarım alanları tahrip olacaktır. Tuzlu suyun girdiği bölgenin flora ve faunasının da yok olacağına kesin gözüyle bakılmaktadır.
TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası Boğaçay Projesi Değerlendirme Raporu
3Ankara: Jeoloji Mühendisleri Odası Yayınları, 2018
Deniz suyunun Boğaçayı 1. proje havuzuyla buluşmaması için yapılan setler tümsek ve tepeler gezinti alanı oluşturuyor. Boğaçayı projesinin uygulamaya geçmesiyle birlikte ortaya çıkan tahribatı azaltmak için kıyıya toprak set yapılmaktadır.
Konyaaltı plajı ağır bir tatilci baskısına maruz kalıyor. Çevrenin, denizlerin yoğun kullanımı ekolojik zararlara neden olmaktadır. Denizlerin ısınmasının yarattığı ekolojik yükün yanı sıra kalabalığın ve aşırı kullanımın yarattığı zararlar da dikkate alınmalıdır. Aşırı betonlaşmanın etkileri ise hiç göz ardı edilmemelidir.
PIRNAR İ. Turizmin Doğal Çevreye Etkileri ve Çevrenin Korunması. Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi. Mayıs 1993;4(3):15-17.
KAYNAKLAR