İçeriğe geç →

Orman, Ateş, Sel – Zuhal Ateş

1 Ağustos 2021 günü saat 16:00’da Yelda Karataş Mazı/Hurma’daki evinin penceresinden bakarken ilk dumanı fark ediyor. Yelda fotoğraf çekerken “nasıl olsa biraz sonra söndürülür” diye düşünmüş. ( Fotoğraf:Yelda Karataş )

Orman, Ateş, Sel - Zuhal Ateş

Orman yangınlarının sayısı ülkemizde ve dünyada hızla artmakta tahrip ettiği alanlar büyümektedir. Küresel ısınma orman yangınlarına yol açan en ciddi faktörlerden biri durumuna gelmiştir.

Endüstrileşmeyle birlikte küresel iklim değişikliğinin baş faktörü olan petrol, doğal gaz, kömür gibi fosil yakıtların yoğun olarak kullanılması, atmosferde zehirli sera gazlarının miktarını artırmakta, ortam sıcaklıklarının yükselmesine neden olmaktadır.

Orman mühendisleri, iklim bilimciler, konunun uzmanları aslında çok uzun zamandır ormanların yangınlara karşı çok daha kırılgan hale geldiğini anlatıyor, uyarılarda bulunuyor. Ortalama sıcaklıklardaki artış, havadaki nem oranının gitgide düşmesi, sıklığı ve şiddeti artan sıcak dalgaları, orman yangınları için mükemmel koşullar oluşturuyor. (1)

Ormansızlaşma, arazi kullanımının değişimi ve kentleşme, iklim değişikliğinin diğer ana nedenleridir. (Desonie, 2008).

Ayrıca iklim değişikliği ile enerji kullanımı, çevre kalitesi, insan yerleşim modelleri, ulaşım ve endüstriyel altyapı arasında ilişki bulunmaktadır (Hardy, 2003).

Orman yangınlarının en büyük nedeni yanlış ormancılık politikalarıdır;

Ormancılığın amaçları dışındaki tahsisler,
Yapılan yasal düzenlemeler,
Aşırı üretim,
Dikili satış yöntemi,
Endüstriyel ağaçlandırma adı altında aşırı üretim yapılması,
Yanlış personel politikalarıdır. (2)

Türkiye’de 2021 orman yangınları konusunda bir felaket yılı olarak tarihe geçti.

Son elli yıl içinde gerçekleşen en büyük yirmi yangının on birinin yaşandığı, mega yangınlar olarak adlandırılan birçok yangına şahit olduk. 2021 yılı içinde toplam 2.793 yangında 139.503 hektar orman ekosistemimiz zarar gördü.

Ülkemizde orman yangınlarıyla mücadelede, öncelikle çıkan yangınların erken tespiti, erken müdahale ile kısa zamanda söndürülmesi üzerine odaklanılmıştır. Ancak yangınlarla mücadelede risk yönetimi ve risk azaltımı konuları üzerinde hiç durulmamaktadır. (3)

Türkiye Ormancılar Derneği amaç dışı orman kullanımı konusunda çeşitli zamanlarda uyarılar yapmaktadır. “Orman alanlarında kurulmasına izin verilen her türlü işletme ve tesisin (atık depolama, maden ocağı, turizm tesisi, HES’ler, elektrik nakil hatları vb) hem yangın riskini artıracağı hem de yangından daha fazla insanın zarar görmesi sonucunu doğuracağı unutulmamalıdır.’’

“Orman ekosistemlerini ‘kalkınmanın’ bir parçası olarak görerek ‘yatırımlar’ için sadece bir arsa veya araziye indirgeyince, sadece orman ekosistemlerini parçalamakla kalınmamaktadır. Buralardaki insan etkinliklerinden kaynaklanacak şekilde çevredeki orman ekosistemleri yangın riski altında bırakılmaktadır. Yanlış ormancılık politikaları sonucu yaşanan bu kötü gidişin sonucunda insan yerleşimlerinin orman içine bu kadar girmesi, orman yangınlarının yerleşim alanlarına sıçramasına da neden olmaktadır. Buna örnek olarak; 2020 yılında Hatay’da, 2021 yılında da özellikle Manavgat ve Muğla’da yaşanan yangınlarda yerleşim yerlerinin, hatta bir termik santralin orman yangınından etkilenmiş olması ve buralarda can kaybının yanı sıra maddi ve manevi kayıpların yaşanmış olması verilebilir.” (4)

Ormanlardan verilen ormancılık amacı dışındaki izinler 1980’li yıllardan beri devam etmektedir. Fakat bu izinler son yıllarda hızla artmaktadır. 2004 yılından 2020 yılına kadar verilen izinlerin toplamı 494 bin hektara ulaşmıştır. Bu miktar tüm zamanlarda verilmiş olan izinlerin % 66’sına yani üçte ikisine denk gelmektedir. Üstelik bu izinlerin kapsamı yapılan mevzuat değişiklikleriyle, gün geçtikçe genişletildiği için verilen izin miktarı özellikle 2012 yılından beri artış eğilimindedir. (5)

Yanan orman alanlarının yeniden hayata dönmesi konusunda yapılan müdahaleler de oldukça tartışmalıdır.

İÜ Orman Fakültesi eski dekanı Prof. Dr. Melih Boydak yanan orman alanlarını üç gruba ayırmaktadır

1. Makiler. bir iki ay içinde sürgün verir. Bu alanlar korumaya alınmalıdır. Ancak, orman dışına çıkarılma tehlikesi olan maki alanları öncelikle ve ivedilikle kızılçamla ağaçlandırılmalıdır.

2. Çeşitli derecelerde yanmış, tepelerinde yeterli düzeyde açılmamış kozalak bulunduran kızılçam alanlarında ek tohum katkısı yapılarak veya kozalaklı ince dallar serilerek doğal gençleştirme uygulanmalıdır.

3. Yanmış, ancak yeterli açılmamış kozalak bulunmayan kızılçam alanlarıdır. Buralar ağaçlandırma yapılacak alanlardır. (6)

Hacettepe Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü Ekoloji Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Çağatay Tavşanoğlu da yanan alanlardaki ağaçların kesimi konusunda şunları söylemektedir:

“Ormanlara sadece ekonomik olarak bakarsanız, yangın sonrası ağaç kesimi mantıklı ve gerekli bir uygulamadır, ancak ekolojik yönden bakarsanız yanmış ağaçların kesimi o kadar olumlu bir şey olmayabilir. Yanmış ağaçlar birçok böcek ve kuş türü için yaşama ortamı oluşturarak biyoçeşitliliğe destek verirken, zamanla devrilerek toprağa karışmaları, ormandaki madde döngülerinin ve ekosistem fonksiyonlarının gerçekleşmesi için destek sunar. Bu nedenle yangın sonrası ağaçların kesilmesi bile ekosisteme bir müdahale iken, ekosisteme daha büyük zarar veren kontrolsüz ağaç kesimleri sürgün veren bitkilere ve toprak tohum bankasına zarar vererek biyoçeşitlilik kaybını artırmaktadır.

Gözlemlediğim, ekolojik açıdan daha da vahim sonuçlar doğmasına yol açan diğer faaliyet ise yanan alanların sürülerek ya da teraslanıp sonrasında fidan dikimi yapılarak ağaçlandırılması. Ağaçlandırma öncesi arazi hazırlığı için alana iş makinaları girmekte ve yangın sonrasında sürgün verebilen sandal, menengiç, meşe gibi bitkileri kökleyerek ortadan kaldırmaktadır. Alanın sürülmesi, toprak içinde baharda çimlenmeyi bekleyen onlarca bitki türünü de yok etmektedir. (7)

Gece inerken yangın devam ediyor. Söndürme helikopterleri gece uçuşu yapamadığı için karadan müdahale ediliyor. Muğla ve çevresi, üzerinde karstik şekillerin geliştiği bir platodan oluşmaktadır. Su ve toprak kaynaklarının oldukça kısıtlı olduğu bu kalker plato, yoğun bir maki örtüsüyle kaplı bulunmakta ve yer yer korular halinde ormanlara rastlanmaktadır. (8) Bölge, iğne yapraklı kızıl çam, yabani çilek, mersin ve sandal ağaçlarıyla kaplıdır. Çevresi zeytin ağaçları, badem ağaçları ve çam ormanları gibi bitki örtüsüyle zengindir. ( Fotoğraf: Yelda Karataş )

Milas’ta başlayarak Bodrum’a ulaşan orman yangınında Mumculardaki gönüllüler de söndürme çalışmalarına katılıyor. Gece olunca havadan erişilemeyen bölgelerde gönüllüler yangını kontrol altında tutmak için yoğun çaba harcamaktadır. 2019 yılından beri orman yangınlarıyla mücadelede gönüllülerden de faydalanılmaktadır. Bu ekipler beş-on kişiden oluşur. Gerekli şartlara sahip olanlar teorik ve uygulamalı eğitimi tamamlayarak sertifika alır ve orman yangınlarında gönüllü gruplara katılarak müdahaleye destek verirler. (9) ( Fotoğraf: Volkan İlgüz )

Muzaffer Erel sekiz yıldır Mazı Hurma koyunda yaşamakta olan emekli bir mimar, yangın Hurma koyunu sardığı sırada özçekim yapıyor. Hurma Koyu’nda saat 22:00 den itibaren karadan imkan olmadığı için deniz yoluyla tahliyeler başlatıldı. Tahliye kararı muhtarlık, Jandarma ve sahil güvenlik tarafından duyuruldu. Tehdide karşı koyan afetzedelerin erken uyarı ve devlet tarafından yapılan resmi uyarılara rağmen mülklerinden ayrılmayıp mücadele etmeleri, spesifik olarak bir bölgesellik duygusu ve kişisel koruma iç güdüsü gibi birçok sebepten kaynaklanmaktadır. Bu tutum “kal ve savun” davranışı olarak tanımlanmıştır. (13) ( Fotoğraf: Muzaffer Erel )

Hurma Koyu’nda yaşayanlar gecenin ilerleyen saatlerinde iskeleden tahliye ediliyor. Saat 22.00’den itibaren Sahil Koruma botlarından anons yapılarak ticari ve özel teknelerle tahliyeler başladı. O gece yaklaşık 1200 kişi tahliye edildi. Muğla Büyükşehir Belediyesi’nin verilerine göre yangından etkilenen Marmaris, Menteşe, Milas, Köyceğiz, Seydikemer, Kavaklıdere, Yatağan, Bodrum ilçelerindeki 38.715 kişi güvenli bölgelere tahliye edilmiştir. Bodrum Belediyesi ve sivil toplum kuruluşları ile Bodrum Otelciler Birliği tahliye edilenleri otellere yerleştirdiler ve iki gece üç gün ağırladılar. (14) ( Fotoğraf: Muzaffer Erel )

Gecenin ilerleyen saatlerinde yangın yerleşim alanlarına hızla yaklaşıyor. Yangında bir kişi hayatını kaybetmiş, 672 kişi ayakta tedavi görmüş, 15 kişi kırık ve yaralanmalar nedeniyle hastaneye yatırılmıştır. Yangında 35 büyükbaş, 980 küçükbaş, 1000’in üzerinde kümes hayvanı, 4500 arılı kovan kaybedilmiştir. Tarım alanlarında 623 bin zeytin ağacı, 20 bin narenciye ağacı, 786 dekar tarım arazisi, 18 ton buğday, 442 ton kaba ve kesif hayvan yemi zarar görmüştür. (15) ( Fotoğraf: Muzaffer Erel )

28 Temmuz 2021’de başlayan ve iki hafta boyunca devam eden orman yangınları, Ege ve Akdeniz bölgelerindeki yaşam kaynaklarımızı kül etti. 01 Ağustos 2021 Milas'ta başlayan orman yangını, Bodrum'un mahallelerine/köylerine de sıçradı. Mazı köyünün sekiz koyu vardır, Kisebükü, Şeytan Deresi, Akarca – Çakıllıyalı (Taşlıyalı) – İnceyalı – Hurma – Ilgın – Sedef. Bu bölgede başta zeytin olmak üzere narenciye, aromatik bitkiler ve çam balı üretiminin Türkiye ekonomisine sağladığı katma değer oldukça yüksektir. Bunların yanı sıra, bölgenin ulusal ve uluslararası ölçekli turizmin çekim alanlarından biri olması, söz konusu orman yangınlarının yalnız ekolojik değil aynı zamanda sosyolojik ve ekonomik etkilerinin önemini ortaya koymaktadır. (17)

Mumcular dan Mazı köyüne gelen yol boyunda yangında kavrulmuş ağaçlar bulunuyor. Orman yangınları toprağın mineral ve organik bileşenlerini doğrudan etkilediği gibi, toprak içinde yaşayan canlıları da hem doğrudan etkilemekte hem de yaşam alanlarını tahrip ederek zarar vermektedir. Orman yangınlarının yaban hayatına direkt etkisi yanma ve boğulma şeklinde görülürken, dolaylı etkileri, habitat bozulması, besin bozulması, üreme bozukluğu, yabancı tür istilası ve göç şeklinde özetlenebilir. (18) ( Fotoğraf: Zuhal Ateş )

Fesleğen Yaylası’ndaki kaplumbağa gibi birçok canlı yangında yaşamını yitiriyor. Manavgat, Milas ve Marmaris bölgelerinde yangınlardan kaçamayan ve saklanamayan kaplumbağa (Testudo graeca) gibi görece iri türlerin yanarak öldüğü tespit edilmiştir. Buna karşılık yangınlardan hemen sonra alandaki sürgün veren bitkilerin taze yapraklarını tüketen tosbağa bireylerine rastlanılması yavaş hareket eden sürüngenlerin dahi yangınlardan kendini koruyabildiğine işarettir. (20) ( Fotoğraf: Bağdagül Demirtürk )

Sedef koyundaki bitki örtüsü yangında tamamen tahrip oluyor. Karınca yuvaları oldukça derine inebildiği için yangının öldürücü etkisinden uzak kalabilmekte ya da diğer organizma gruplarına göre daha az zarar görebilmektedir… Özellikle yangın sonrası açılmış kızılçam kozalaklarından düşen tohumları taşıyarak ormanın yeniden yapılanmasında önemli rol oynarlar. Yangın sonrası alanlarda yapılan incelemelerde kuşların kısa sürede tekrar döndüğü, yanmış ağaçların dallarına kondukları gözlenmiştir. Kuşlar, yangın sonrasında bölgenin doğal ekolojik restorasyonuna büyük katkı sağlar. (21) ( Fotoğraf: Bağdagül Demirtürk )

Yükseklerden kesilen ağaç kütükleri traktörlerle indirilerek istifleniyor. Mumcular Mazı arasındaki yol güzergahında çalışan Adanalı Ali usta, götürü aldığı ağaç kesme ve istifleme işini bir işçisiyle birlikte yapmaktadır. Prof. Dr. Çağatay Tavşanoğlu, “Şu anda, Orman Genel Müdürlüğü, geleneksel uygulaması olan yanmış ağaçların kesimini olabildiğince hızlı bir şekilde sürdürmekte. Geçmişte daha kontrollü olarak yapıldığını gördüğüm ağaç kesimleri, bu kez yanmış alanlara aşırı bir müdahale ile gerçekleşmekte. Bunun ardındaki sebebi bilmiyorum (hızlı olma çabası mı, denetim eksikliği mi?), ancak Kasım ayından beri Antalya ve Muğla'da farklı yangın alanlarında, yangın sonrası kesim işlemlerinin habitatı olumsuz yönde etkilediğine dair çok sayıda gözlemim oldu.” diyor. (23) ( Fotoğraf: Zuhal Ateş )

Sağanak yağış ve taşan dereler yangın felaketinden sonra Mazı’yı bir kez daha etkiliyor. Küresel ısıtma toplam yağış istatistiklerini doğrudan etkilememekle birlikte, lokal ölçekte yağış miktarını ciddi anlamda değiştirmektedir. Gerek yağış alan bölgelerdeki değişiklik gerekse yağış oranlarındaki düzensizlik, ani bastıran ve sellere yol açan yoğun yağışlar ciddi bir sorundur. Bu durum hem kuraklığa hem toprak kaybına (erozyon vb.) hem de belli oranlarda su isteği bulunan bitkilerin doğrudan etkilenmesine neden olmaktadır (24) ( Fotoğraf: Ali Ballı / Evrensel )